همه چیز درباره خاستگاه گیاه عربیکا

خاستگاه گیاه عربیکا

خاستگاه گیاه عربیکا کجاست؟ براساس عقیده مردم اورومو در اتیوپی هنگامی که اولین انسان مُرد، وقا (Waqa) بر سر قبر او اشک ریخت و از آن اولین بوته قهوه جوانه زد[1]https://journals.sagepub.com. این داستان قدیمی به خاستگاه گیاه عربیکا به عنوان یک گیاه وحشی اشاره دارد که اوروموها آن را در سراسر جنگل سرزمین خود در اتیوپی امروزی یافتند.

خاستگاه گیاه عربیکا در اتیوپی
دره اومو در اتیوپی، محل “جنگل های ابری” که خاستگاه گیاه عربیکای وحشی است
خاستگاه گیاه عربیکا در اتیوپی

خاستگاه گیاه عربیکا در اتیوپی

به طور کلی اتیوپی به عنوان خاستگاه گیاه عربیکای وحشی در نظر گرفته می شود، اما گیاهان وحشی یا نیمه وحشی در کشورهای همسایه اتیوپی نیز یافت می شوند. مشخص نیست که آیا قهوه به صورت خودبخود به این مناطق رسیده است و یا نتیجه ی هزاران سال مداخله انسان است.

اولین شواهد ژنتیکی ارائه شده توسط تحقیقات جدید نشان می دهد که درختان قهوه در حال رشد در سودان جنوبی واقعاً وحشی هستند و با دخالت انسان به آنجا نیامده اند. پس سودان نیز گزینه احتمالی دیگر به عنوان خاستگاه گیاه عربیکا محسوب می شود.

خرید انواع قهوه اتیوپی

یک گیاه تک خاستگاه

بیشتر گونه های گیاهی توسط تکامل دیگر گیاهان رشد می کنند و تعیین لحظه دقیق متمایز شدن یک گونه از گونه دیگر غیر ممکن است.

با این حال درمورد قهوه عربیکا می توان کل این گونه را به تنها یک گیاه مرتبط کرد[2]Scalabrin et al 2020. دو گونه ی والد عربیکا یعنی کافی کانفورا و کافی یوجینیودیز به صورت نرمال با هم پیوند نمی خورند. برای موفقیت آمیز بودن پیوند، باید گیاه عربیکا به جای یک کروموزوم از هر یک از والدها دو سری کروموزوم بگیرد که این یک رویداد نادر به نام پلی پلوئیدیزه شدن است.

عربیکا حتی در طبیعت نیز تنوع ژنتیکی بسیار کمی دارد که ثابت می کند این رویداد پلی پلوئیدی شدن تنها یک بار اتفاق افتاده است.

به گفته اسکالبرین و همکاران، این رویداد احتمالاً بین ۱۰هزار تا ۶۶۵هزار سال پیش رخ داده است که از نظر تکاملی بسیار جدید می باشد.

این تک گیاه باعث پیدایش کل گونه عربیکا شد که در سراسر ارتفاعات مرطوب جنگلی اتیوپی و سودان جنوبی گسترش یافت.

هنگامی که افراد شروع به کشت قهوه کردند تنوع ژنتیکی عربیکا حتی بیشتر از این کاهش یافت. قهوه برای اولین بار در یمن کشت شد که گیاه آن از اتیوپی وارد شده بود و به این ترتیب یک مخزن ژن محدود برای کشت قهوه ایجاد کرد.

سپس تعداد انگشت شماری گیاه قهوه به خارج از یمن قاچاق شدند و دو گونه ی تایپیکا و بوربن را ایجاد کردند[3]Anthony et al 2002. اکثریت قریب به اتفاق عربیکا که امروزه کشت می شود از این دو گونه می باشد. یک استخر ژنی بسیار محدود که کشاورزان قهوه را در معرض خطر بیماری هایی مانند زنگ برگ قرار می دهد.

گیاهان قهوه در دیگر کشورهای آفریقایی مانند کنیا نیز رشد می کنند اما شباهت آنها با گیاهان کشت شده محلی نشان می دهد که این گیاهان “اهلی شده” هستند.

فلات بوما

بیشترین تراکم عربیکای وحشی در خاستگاه گیاه عربیکا یعنی در جنگل های کافا واقع در ارتفاعات جنوب غربی اتیوپی یافت می شود.

همچنین گیاه وحشی قهوه در آن سوی مرز در سودان جنوبی در منطقه ای به نام فلات بوما نیز وجود دارد.

شرایط اقلیمی این منطقه به جنوب غربی اتیوپی بسیار شبیه است اما اینکه آیا عربیکا به صورت طبیعی در اینجا رشد کرده یا خیر مورد بحث بود.

فلات بوما توسط نواری از زمین های پست تر که عربیکا در آنها رشد نمی کند از جنگل های ابری اتیوپی جدا شده است به همین دلیل تصور می شد که گیاه عربیکا توسط انسان هایی که از اتیوپی به این منطقه سفر می کردند آورده شده است و گیاه عربیکا در سودان واقعاً وحشی نیست.

خاستگاه گیاه عربیکا در سودان
پارک ملی بوما در جنوب سودان

تا قبل از این مطالعه، اطلاعات کمی درباره عربیکایی که در فلات بوما رشد می کند در دسترس بود. از سال 1941 هیچ گونه ای از عربیکا از سودان جنوبی جمع آوری نشده بود.

امروز سه نوع از این گیاه در بانک ژن زنده در CATIE وجود دارد: دو نوع از روم سودان و یک نوع از باربوک سودان. با اینکه متوجه شدیم خاستگاه گیاه عربیکای وحشی سودان جنوبی نیز هست اما مقدار کمی قهوه در آن کشت می شود که بیشتر هم برای مصرف محلی است. اما در سال های اخیر در پی یک پروژه TechnoServe در این کشور، مقداری کمی قهوه نیز صادر شده است.

ریشه های ژنتیکی انواع عربیکای سودانی

محققین برای پی بردن به این مسئله که آیا گیاه قهوه رشد کرده در فلات بوما واقعاً وحشی است یا نه، از نوعی انگشت نگاری گونه های وحشی موجود در اتیوپی و همچنین گونه های کشت شده در سراسر جهان برای مقایسه DNA آن ها استفاده کردند.

آن ها یک نشانگر ژنتیکی پیدا کردند که مختص گیاهان وحشی سودانی بود و مشخص شد که این گونه ها از نظر ژنتیکی از عربیکای اتیوپی متمایز هستند و بنابراین جمعیت گیاه قهوه در این منطقه سودان واقعا وحشی است.

به این ترتیب این احتمال وجود دارد که سودان جنوبی خاستگاه گیاه عربیکای اصلی و جایی باشد که تک درخت قهوه عربیکا در آن پدید آمده است نه اتیوپی.

جنگل های قهوه در اتیوپی

دکتر آرون دیویس متخصص جهانی گیاه شناسی قهوه و یکی از نویسندگان این مطالعه می گوید: با این حال تعیین اینکه اولین درخت عربیکا دقیقاً کجا رشد کرده است غیر ممکن است. از زمان ظهور عربیکا تغییرات آب و هوایی زیادی در این منطقه رخ داده است و جنگل هایی که در آن ها عربیکای وحشی رشد می کند ممکن است زمانی یک منطقه بسیار وسیع تر بوده باشند.

“خاستگاه گیاه عربیکا به طور دقیق می تواند جنوب غربی اتیوپی یا سودان جنوبی باشد. اما همچنین می تواند مناطق جنوبی تر هم باشد. دانه های قهوه می توانند توسط پرندگان و پستانداران کوچک تا فواصل طولانی پخش گردند. شما اغلب در اتیوپی مدفوع حیوانات و پرندگان را می بینید که مملوء از دانه های قهوه هستند و حتی گاهی جوانه می زنند.”

در این مطالعه یک نشانگر ژنتیکی دیگر نیز یافت شد که تنها در گیاهان وحشی سودانی و سه گونه دیگر عربیکا وجود داشت. هر سه گونه “سودانی” قبل از اینکه وارد برنامه “اصلاح گیاهان” شوند برای رشد قهوه در کنیا استفاده شده اند.

محققان پیشنهاد می کنند که گونه های نشانگر ژنتیکی سودانی به طور ناخواسته توسط گرده افشانی متقابل در مقطعی با گونه های دیگر پیوند خورده اند و به همین دلیل است که نشانگر منحصر بفرد گونه وحشی سودانی را ندارند.

انواع عربیکای در معرض خطر

با توچه به اینکه گونه عربیکای وحشی در سودان جنوبی در معرض انقراض است، این واقعیت که ممکن است گونه های سودانی آلوده به گونه های دیگر شوند یا اشتباه برچسب گذاری شوند، نگران کننده تر است.

با در نظر گرفتن خطرات تغییرات آب و هوایی، طبق معیارهای اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست، گیاه وحشی عربیکا در سودان جنوبی به شدت در خطر انقراض است.

محققیق تخمین می زنند که بیش از 80درصد از جنگل هایی که می توانستند عربیکای وحشی را در این منطقه حفظ کنند، از بین رفته اند.

از بین رفتن تنوع ژنتیکی که هنوز در گیاهان وحشی قهوه در سودان وجود دارد یک تراژدی خواهد بود. تنوع ژنتیکی در میان عربیکایی که کشت می شود کمتر است به همین علت گیاهان وحشی برای پرورش دهندگان قهوه بسیار مهم هستند تا بتوان ویژگی های جدیدی را برای کاهش خطرات مانند بیماری ها و تغییرات آب و هوایی وارد کرد.

حفاظت از این گیاهان وحشی که احتمالاً خاستگاه گیاه عربیکای اصلی بوده اند به ما کمک می کند تا بتوانیم در آینده هم از آنها لذت ببریم.

1 دیدگاه برای “همه چیز درباره خاستگاه گیاه عربیکا

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *